Abulbarakot Qodiriy
Abulbarakot Qodiriy (XVI asrda yashagan) – Akbarshoh davrida bitilgan „Kachkoʻli Sultoniy“ asari muallifi.
| Abulbarakot Qodiriy | |
 Vikipediyadagi maqola
|
| A B D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V X Y Z Oʻ Gʻ Sh Ch Ng |
Iqtiboslar
tahrirlash- Abadiy saodatning kaliti xushfeʼllikdir,
Ammo unga baʼzilar doim muyassar ermas![1] - Agar sendan xato yuz bersa, undan koʻp nadomat chek,
Xatodan kimki ibrat olmasa, koʻplab xato qilgʻay[1]. - Aql nima? U-da koʻmakchi dildir,
Aqling boʻlsa, senda barcha narsa bor[1]. - Aql sohibi boʻlgan doʻst araz tufayli oʻz doʻst tashlab yubormaydi, imkoni boricha avvalgi doʻstli qayta tiklashga harakat qiladi. Kimki aybdor boʻlsa aybdor tomon avval uzr soʻrasa va aybiga iqror boʻlsa avvalgi doʻstlik yana qayta tiklanadi. Ammo har ikki tomon bir-biriga hoʻmrayib, „sen uzr soʻra“ qabilida yursa, ittifoqlik nifoq bilan, muhabbat esa haqiqiy adovat bilan almashishi muqarrardir[1].
- Aqlu tadbirsiz kishi quldan berar mol-mulkka,
Aqlu tadbirga suyan boyligim tursin desang![1] - Aytadilar: – Agar sen hayotim yaxshi oʻtsin desang, doʻstga ham, dushmanga ham ochiq yuzli boʻl, oʻzingni baland tutishga urinma, oʻtirganda barmoqlaringni bir-birining orasiga suqib oʻtirma, uzugingni oʻynama, tirnogʻing bilan tishlaringni kavlama, barmogʻing bilan burningni ushlama, odamlarga qarab kerishma![1]
- Baʼzi hakimlarning aytishicha, bir doʻst ikkinchi doʻstning ayblaridan ogoh boʻlib qolsa, uni hargiz birovlariga aytmaydi. Ammo doʻstning bitta yaxshi xislati va hunari borligini bilsa, uni oʻnta qilib koʻrsatadi[1].
- Baʼzi hakimlarning fikricha, xushxulqlikning oʻnta nishonasi bor. Ular quyidagilar: birinchi, yaxshi ishlarda odamlar bilan hamisha birga boʻlish, ikkinchi, nafs kuyiga kirmaslik, uchinchi, oʻzgalar aybini qidirmaslik, toʻrtinchi, birovdan biror ayb sodir boʻlsa, uni yaxshilikka yoyish, beshinchi, aybdor uzr surasa, aybini kechirish, oltinchi, muhtojlar hojatini chiqarish, yettinchi, oʻzi haqida oʻylayvermay, boshqalar haqida ham qaygʻurish, sakkizinchi, oʻz aybiga iqror boʻlish, toʻqqizinchi, ochiq yuzlik boʻlish, oʻninchi, xushmuomala boʻlish[1].
- Bilginki, dushman nasihatiga qarab ish tutmoq xato, ammo nima demoqchi ekanini bilib qoʻymoq ravo. Uning aytganiga qarshi ish tutsang, toʻgʻri yoʻldan yurgan boʻlasan. Biror kimsaning doʻst yoki dushmanligini bilmoqchi boʻlsang, unga maslahat sol. Bergan maslahatining toʻgʻri yoki notoʻgʻriligiga qara, shundan xulosa chiqarib olasan![1]
- Bilgilki, saxovat maqtovga loyiq feʼldir. U insonga sayqal beruvchi bezakdir. Saxiylikning natijasi yaxshi nomlilik, ezgulik beruvchi bezakdir. Saxiylikning natijasi doʻstlarning koʻpayishidir. Odamzot uchun saxovatdan yaxshiroq va azizroq yoqimli sifat yoʻq![1]
- Bir hakim aytdi: „Yigʻilish yoki oʻtirishda baʼzi kimsalarga nasihat qilish toʻgʻri emas. Avvalo ul kishining feʼlu atvorini hisobga olmoq zarur. Shunday kishilar boʻladiki, nasihat qilsang va aybidan ogoh qilsang, oʻz kamchiligini ogʻzingdan eshitib bilib oladi. Lekin rahmat aytish oʻrniga senga bir umr dushmanlik qilib yuradi!“[1].
- Bir hakim buyuradi: „Doʻsting senga nasihat qilishdan erinsa, toʻgʻri yoʻl koʻrsatishga urinmasa, aybingdan seni ogoh qilmasa, unday doʻstdan kechmoq va uzoqlashishdan gʻamga tushmoqni xayolga ham keltirmaslik kerak“[1].
- Bir hakimdan: „Kishining barcha hunarlarini yoʻqqa chiqaradigan narsa nima?“ deb soʻradilar. U esa: „Baxillikdir!“ deb javob berdi. Yana undan: „Kishining barcha ayblarini bekitadigan narsa nima?“ deb soʻradilar. U esa: „Saxiylikdir!“ deb javob berdi[1].
- Bir hakimdan: „Qanday odam jazoga loyiq?“ deb soʻradilar. U esa: „Hech qanday inson jazoga loyiq emas. Jazoga loyiq narsalar vahshiy hayvonlar, odamlarga ziyon yetkazadigan ilon, chayon kabi gazandalardir. Ammo shunday odamlar ham borki, ularning vujudida darranda va gazandalarning xislati boʻladi. Bunday kishilar qilgan zararlariga qarab jazolanadi. Bu tariqa kishilarni hatto odam, deyish ham nooʻrindir!“[1]
- Bir hakim zarurat yuzasidan bir hokimning oldiga borgan edi. Hokim unga: „Men uchun bir ikki ogʻiz pandu nasihat soʻzlarini aytsang, toki undan oʻzimga xulosalar chiqarib olsam“, dedi. Hakim unga shunday javob berdi: „Pandu hikmatni eshitish juda oson, ammo uni amalga oshirish qiyin. Pandu hikmat har kim uchun har xil taʼsirga ega. Pandu hikmat nodon uchun shur yerga yoqqan yemgir, olim uchun jilovi yoʻq ot, adolatli boʻlmagan podsho uchun yemgʻiri yoʻq bulut, insofli hokim uchun surur va baxt tulporidir!“ Hokim bu soʻzlarni zarhal bilan yozdirib quydi va doimo uni oʻqib turadigan boʻldi[1].
- Bir hunaru boʻlsa, yetmishta aybing,
Doʻst aybingni koʻrmas, koʻrar hunaring![1] - Bir kuni bir hakimdan: „Botirlik yaxshimi yoki aqlu tadbirmi?“ deb soʻradilar. U esa: „Botirlik tigʻ boʻlsa, aqlu tadbir quldir. Agar ularga ish qilish topshiriladigan boʻlsa, qul tigsiz ham uni amalga oshira oladi, ammo tig qulsiz biror ishni amalga oshira olishi muammo!“ deb javob berdi[1].
* Birovga yaxshilik qilsa har inson,
Har yerda maqtanib yursa zoʻr nuqson![1]
- Donolarning aytishicha, aqlli kishilar besh narsani yashirishlari lozimdir: Birinchi, molu davlatiga nuqson yetsa, uni xalq oldida gapirib yurmasligi kerakki, uni aytgan bilan boyligi qaytib kelmaydi, oʻzini ochkoʻzlikda va befahmlikda ayblaydilar, hurmati ketadi. Ikkinchi, aqlli hisoblangan kishi oʻzgalar qoshida gʻam-anduhdan shikoyat qilsa, uning beqarorligi va kulfatga chidami yoʻqligi maʼlum boʻladi, uning iztirobini koʻrgan odamlar ahli tadbir emasligidan ogoh boʻladilar. Uchinchi, aqlli kishining oʻzidan yoki qavmu qarindoshidan biror yaxshi yoxud yomon ish sodir boʻlsa bu haqda maqtansa yoqi, aksincha, nolisa, bu ham aqllilik sifati sanalmaydi. Bunday paytda ham aqlli kishiga jim turish yarashadi. Aqlli kishi birov uchun yaxshilik qilsa va yordam qoʻlini choʻzib kulfatdan xalos etsa, bu paytda ham jim turmogʻi va bu qilgan yaxshiligini barchaga aytib yurmay, pinhon tutmogʻi kerak[1].
- Donolarning aytishicha, doʻst uch xil boʻladi. Birinchisi „joni doʻst“ boʻlib, bunday doʻst haqiqiy hisoblanadi va u oʻz doʻsti uchun jonini ham ayamaydi. Ikkinchisi „til doʻst“ boʻlib, u tilda doʻstlik izhor qiladi, ammo boshga biror kulfat tushsa oʻzini olib qochadi. Uchinchisi „non doʻsti“ boʻlib, bunday doʻst yeb-ichish – dasturxon uchungina doʻst boʻladi. Puling tugagandan keyin esa qorasini koʻrsatmaydi[1].
- Donolarning aytishicha, uch guruh kishilar bilan doʻstlik yoʻlini tutish maqsadga muvofiqdir. Birinchisi, ilm ahli boʻlib, ular oʻz hayotlarini ilmu odob bilan oʻtkazgan va hayotning barcha achchiq-chuchugini tortgan boʻladilar. Ikkinchisi, baxtiyor, tabiati saodatmand kishilar, ular oʻz doʻstlarining ayblarini odamlardan yashiradilar va hech qachon oshkor qilmaydilar. Xilvatda doʻstdan sodir boʻlgan xatolarni yuzlariga aytib beradilar va ulardan hech bir nasihatlarini ayamaydilar. Uchinchisi, begʻaraz va betamaʼ kishilar boʻlib, ularning doʻstliklari haqiqiy, biror foyda topish evaziga qurilmagan boʻladi[1].
- Doʻstlik ipi juda nozikdir. Har ikki tomon bu ipni uzilmasligi uchun qaygʻurmogi kerak. Bir nomaqbul ish tufayli oraga araz tushsa, bu araz koʻchaymasdan avval uzr surash yoʻlini tutmoq kerakki, eskimagan araz tezda yoʻq boʻladi. Araz eskigach, garchi u yengil boʻlsa ham, muhabbat qayta tiklanishi qiyinlashadi, tiklanganda ham avvalgidek boʻlmaydi[1].
- Elga ozor bergan har zolim kishi,
Aslida ilonu chayondan battar![1] - Ey aziz, bilginki, doʻst doʻstning yonida boʻlsa ham yoki uzoqda boʻlsa ham ular bir-birlariga nisbatan hech oʻzgarmaydilar, bir-birining shodligiga hamdard boʻladi, gʻam kelsa, birga kuyishadi, doʻstiga yaxshilik qilsa uni unutadi. Doʻst unga yaxshilik qilsa hech qachon unutmaydi, agar doʻstda xato sodir boʻlsa kechiradi, doʻstiga yaxshilik qilsa u qaytararmikan deb tamaʼ koʻzini tikmaydi. Faqat molparast kishilar boylik bilan barcha narsani oʻlchaydigan kishilargina shunday xayolda yurishi mumkin[1].
- Ey aziz, bilginki, musibat ayyomida koʻngli gʻamga toʻlmagan, xomxayol va bemaʼni rejalar tuzib, oʻz ishini barbod qilmagan kishi aqlli kishi hisoblanadi. Aqldek ustoddan koʻra mehribonroq va qoʻllab-quvvatlovchi dastgir boʻlmaydi. Kishi uchun aql ogʻir kunlarda choratadbir topa bilish uchun inʼom etilgan[1].
- Ey farzand, bilgilki, Luqmoni Hakim kamgaplik va sukut haqida gapirarkan, quyidagilarni qayd etgan: „Kamgaplik va sukutda shunday xislatlar bor: kamgaplik taqinchoqsiz ziynatdir, siyosati yoʻq haybat, devori yoʻq qalʼa va libossiz ayb yopuvchi!“[1].
- Eng kuchli kishi shunday kishiki, gʻazab kelganda uni bosa oladi, oʻz nafsini esa toʻgʻri yoʻlga boshlay oladi[1].
- Faridundan soʻradilar: „Odamlarni oʻzingdan uzoqlashtirmaslikning chorasi nima?“ U dedi: „Chidam va muloyimlik“. Yana undan: „Mushkul narsalarni qanday hal qilsa boʻladi?“ deb soʻradilar. U yana „Chidam va muloyimlik bilan!“ deb javob berdi[1].
- Gapirmay bajargan mard kishi boʻlar,
Gapirib bajarsa, yarim marddir u.
Gapirsayu, biroq bajarmasa gar,
U toʻliq nomarddir, el ichra kulgu![1]
- Hakimlarning aytishicha, shijoat, saxovat va xushxulqlik eng aʼlo fazilatlar boʻlib, bu sifatlarga ega boʻlgan kishilar doimo ulugʻlik sarmoyasidan bahramand boʻlganlar. Mazkur sifatlar ichida xushxulqlik alohida diqqatga sazovordir. Negaki, shijoatga ahyon-ahyonda ish tushadi. Saxovat oliy fazilat boʻlsa-da, u barchaga muyassar boʻlavermaydi, uning uddasidan chiqish uchun kishiga har xil shart-sharoitlar kerak. Ammo xushxulqlik shunday narsaki, unga barcha odam yeta oladi. Yoqimli xulq egasidan barcha katta-kichik xursand boʻladi. Bunday xulq egasi boshqalarni xursand qilishidan tashqari, oʻzi ham doimo xursand yuradi, boshqalardan esa oʻziga muhabbat va muloyimlik qaytadi[1].
- Hakimlar aytmishlar: „Yaxshilikni asosi uch narsada: birinchi, barchaga nisbatan riyosiz kamtarlikda, ikkinchi, minnatsiz saxovatda, uchinchi, haq talab qilinmaydigan xizmatda. Odamlar toʻrt narsani qidirmaslikka ilojsizdirlar: birinchi, yaxshilik va yomonlikni ajratishga yordam beradigan ilmni, ikkinchi, tirikchilik oʻtkazishga kerak boʻladigan asbob-anjomlarni, uchinchi, kayfiyatni yaxshi tutadigan vositalarni, toʻrtinchi, odamlar bilan murosani“[1].
- Hakimlar va donolar taʼkidlab aytishadiki, gapirishdan koʻra eshitishdan foyda koʻp, chunki eshituvchi oʻzgalar gapidan ibratli soʻz durlarini terib oladi, bilmaganini oʻrganadi, hayotning yaxshi-yomon narsalari haqida tajriba hosil qiladi[1].
- Haqiqatdan ham soʻzning lazzati uni gapirishda emas, balki eshitishdadir[2].
- Har kim tuta olsa oʻlimni ham xor,
Shijoat bobida boʻlur ulugʻvor[1].
- Jahonda qidirib, kimdan soʻrmadim,
Yaxshi xulqdan yaxshi narsa koʻrmadim![1] - Jimlikka qasamki, soʻz issigʻidan
Tanim sham misoli kuyib boradi![1] - „Jomeʼ ul-hikoyot“ kitobida yozilishicha, har bir ishni amalga oshirishda gumon bilan ish tutmaslik, pastkash kishilarning soʻziga ishonmaslik, gʻarazli odamlarning gapiga eʼtibor qilmaslik zarur. Kishi har qanday ishda oʻziga oʻzi hokim boʻla olishi mumkin. Buning uchun esa mashq qilish kerak[1].
- Jonu tanning quvvati yoqimli shirin soʻzdir,
Masihning nafasidan guvohlik berar elga![1]
- Keltirishlaricha, Iskandar jangga otlanib ketish oldidan ustozi Arastudan nasihat va maslahat olar ekan. U bir kuni Arastuni chaqirdi va unga dedi: „Ey hakim; men uzoq yurtlarga bormoqchiman, u yerlarda turli xil odamlarga duch kelaman, ular bilan qanday muomala qilishim kerak?“ Hakim unga shunday nasihat qildi: „Ey Iskandar, iloji boricha odamlarda oʻzingga nisbatan dushmanlik hissini uygʻotma, doʻstlaringni esa har xil soʻz va feʼling bilan xafa boʻlishlariga yoʻl qoʻyma. Birov senga dushmanlik qilsa, unga yomon koʻz bilan qarash oʻrniga yaxshi soʻz va hadyalar bilan xursand qil, natijada doʻstga aylanadi. Doʻstlaringni gapiga quloq sol, ularning izzat-hurmatini joyiga qoʻy, shunda ular dushmanga aylanmaydi“. Iskandar unga: „Yana davom ettir“, – dedi. Hakim dedi: „Dushmaning bitta, ikkita boʻlsa ham ularning nima qilayotganidan bexabar boʻlma, yumshoqlik bilan qilish mumkin boʻlgan ishni qoʻpollik bilan amalga oshirma!“[1]
- Kimda gar saxiylik odati yoʻqdir,
Yaxshilik kutmoqning hojati yoʻqdir[1]. - Kimki ayblaringni aytsa agar yuzingga,
Koʻzlaridan shod boʻlib oʻpsang hamki oz erur[1]. - Kishida ikki goʻzallik boʻlib, ular ichki va tashqi goʻzallikka boʻlinadi. Tashqi goʻzalikka kishining barcha aʼzolari, masalan, koʻz, quloq, qosh, lab, ogʻiz, qul, oyoq, qomat kiradi. Ichki goʻzallik esa kishining yoqimli xulqlar bilan bezanishidir. Bu xulqlar muloyimlik, saxovat, shijoat, ilm, kamtarlik, iffat va shunga oʻxshashlardir![1]
- Kishi qanchalik badavlat boʻlmasin, u xasis va baxil boʻlsa, el ichida obroʻsiz va qadrsiz boʻladi[2].
- Kuchligu ham sher yurak odamni sen mard dema,
Gʻazab kelsa gʻazabin bosa olgan mard erur![1] - Koʻrkam xulq quyidagicha boʻladi: olib ketsa beriladi, yaxshilikdan mahrum etilsa yaxshilik qiladi, zulm qilsa, muruvvat koʻrsatadi, shunday qilgan kishiga odamlar ibrat koʻzi bilan qaraydilar. Bir dono kishi bir ulugʻ olimning quyidaga soʻzlarini keltiradi: „Yoqimli xulq kishining barcha ayblarini quyosh qorni eritib yuborgandek eritib yoʻqotib yuboradi“[1].
- Mahmud Xudobanda shunday degan edi: „Ulugʻlik shunday kishiga yarashadiki, u kishi oʻz muruvvati bilan ozod kishilarni rom etadi, asir kishilarni esa ozod etadi. Rustami Doston kuch va qudrati bilan dushmanlarni yakson etdi, bechoralarni esa ozodlikka yetkazdi“. Bir kishi undan: „Shunday ulugʻ martaba va oliy darajaga qanday qilib yetishding?“ deb soʻradi. U esa men hayotda oʻzimga shunday deb buyurardim: „Ey jon, mard boʻl, agar jangda botirlik koʻrsatib oʻlsang yaxshi degan noming qoladi, yongsang el hurmatini qozonasan, shuning uchun oʻlimdan qoʻrqma, oʻlimga haris boʻl!“[1].
- Maʼmun oʻz davrida mashhur boʻlgan bir olimdan iltimos qilib: „Bir ikki ogʻiz foydali soʻz aytsangiz, toki undan koʻpchilik manfaat topsin!“ dedi. Olim unga quyidagilarni aytdi: „Kishi uchun eng foydali xislat – gʻazab kelganda oʻzni bosish, sukut saqlab, jim turish, gʻazab bosilgandan keyingina fikr va mulohaza bilan gapirish. Jahling chiqqanda oʻzingni bos, birovga foyda keltirmaydigan va dilni ogʻritadigan soʻzlarni gapirma, to ishingga qarab xarj qil, kirimdan ortiq chiqim qilsang, oʻzgalarga muhtoj boʻlib qolasan, oʻzingga naf keltirib, birovga zarar keltiradigan foydadan kech, ishni qahr-u gʻazab bilan emas, chuqur oʻy va mulohaza bilan qil. Birovlar haqida gapirganingda ularning nomini yomonlab tilga olma, orang buzilib qolgan kishidan yaxshilik kutma. Birov senga sir aytsa, bu sirni har kimga gapirib yurma. Aybingni oldingda aytgan va kulfatga qolganingda hamroh boʻlgan kishinigina, doʻst deb bil!“[1]
- Muncha qattiq chopma otingni, oʻgʻlon,
Olib qochsa uni qaytarmoq gumon.
Sendan chiqqan hukm haq hukm boʻlsin,
Zolim gʻamda kuysin, ojiz shod kulsin![1]
- Odamlar bilan muomala qilayotganda ehtiyot boʻlmoq, rost bilan yolgʻon soʻzni farqlay bilmoq kerak. Xushomad botqogʻiga botgan nafsga tinimsiz sayqal berib, uni bu darddan xalos qilish yoʻlini tutmoq lozim. Xushomad soʻzini koʻp aytadiganlar koʻp boʻlganidek, rost soʻzni chin dildan eshitadiganlar ham kamdir. Bu borada ibrat koʻzini ochib, farosat bilan ish tutmoq lozim[1].
- Olimlardan biri Nizomiddin deydi: „Quyidagi narsalar yoqimsiz, xunuk va noravodir: oʻzgʻadarni masxaralash, koʻp kulish, achchiq narsalarni koʻp yeyish, mevalari pishib turgan daraxt tagiga btish, yoki uning ostiga hojat ushatish, soch yoki soqolni boshqa kishilar tarogʻi bilan tarash, qozondan qul bilan ovqat yeyish, jamoat oldida tupurish, sichqon yegan narsani yeyish, bozorda koʻpchilikning nazari tushib turgan yerda ovqat yeyish, goʻristonda oʻtirib ovqatlanish, u yerda qah-qah urib kulish!“[1]
- Oqillardan biri shunday degan edi: „Ulugʻ kishilar atrofida yuradigan kishilar rostgoʻy kishilar boʻlmogʻi kerak, ular xushomad soʻzlarini kam aytishlari kerak“[1].
- Rostdan ham, barcha narsadan yoqimli sifat xushfeʼllikdir. Xushfeʼllik odamga doimo kerak. Chunki xushfeʼllikka hamma odam muhtoj![1]
- Soʻnggi davr olimlaridan boʻlgan bir hakim shunday degan edi: „Inson uchun eng qabih hisoblangan toʻrtta ayb bor. Ulardan birinchisi mansabdorning sergʻazabligi, ikkinchisi – olimning yolgʻonchiligi, uchinchisi – davlatmandning xasisligi, toʻrtinchisi – xotinning fohishaligi!“[1]
- Yomonlikka yaxshilik qilmoq,
Oqillarning nazdida xushroq.
Bu maʼniga har kimki yetdi,
Yomonlikka yaxshilik etdi[1]. - Yumshoqlikdir kamolotning moyasi,
Izzat bilan ulugʻlikning soyasi.
Xijolatli koʻzlargadir tutiyo,
Singan yurak oynasiga mumiyo![1] - Yurakning kuchidan qoʻl kuch oladi,
Kimda yurak kuchli, qoʻl ham kuchlidir![1] - Yuz millatning kitobin oʻqisa ham omidir,
Odamiylik kitobin oʻqimasa har kishi![1]
- Zaharli nayzadek boʻlsa ham rost soʻz,
Yolgʻon shirin soʻzdan yaxshidir ming bor![1]
Oʻ
tahrirlashManbalar
tahrirlash- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 1,32 1,33 1,34 1,35 1,36 1,37 1,38 1,39 1,40 1,41 1,42 1,43 1,44 1,45 1,46 1,47 1,48 1,49 1,50 1,51 1,52 1,53 1,54 1,55 1,56 1,57 1,58 1,59 Hamidjon Xomidiy; Mahmud Hasaniy. Mashriqzamin hikmat boʻstoni. Toshkent: „Sharq“ nashriyotmatbaa konserni, 1997-yil — 251-bet.
- ↑ 2,0 2,1 Ahmad Muhammad. Sharq haqni topdi..., (Sharq donishmandlari va allomalarining sara hikmatlari), Toshkent: „Sharq“ nashriyoti, 2006 — 124-bet.